در حالی که جهان روز چهارم اپریل را به عنوان روز جهانی آگاهی از ماین و کمک به اقدامات ضد ماین گرامی می‌دارد، گستردگی آلودگی سلاح‌ها در افغانستان و تأثیر عمیق آن بر زندگی غیرنظامیان، یادآور این ضرورت است که تلاش‌ها برای حمایت از جوامع در برابر این تهدیدات مرگبار افزایش یابد.
فاجعه در سپتامبر ۲۰۲۴ زمانی رخ داد که زاهده‌ی شش‌ساله، هنگام جمع‌آوری هیزم در نزدیکی خانه‌اش در ولسوالی اندر، ولایت غزنی، شیئی را برداشت که آن را نمی‌شناخت. هنگامی که دیگر کودکان سعی کردند آن را از او بگیرند، ناگهان منفجر شد. “پایم را از دست دادم.” او با ناراحتی میگوید.
پدرش نقرالدین لحظه‌ی وحشتناکی را که خبر انفجار را دریافت کرد، به یاد می‌آورد:
“با عجله به خانه رفتم و خون را همه‌جا دیدم. همسایه‌هایم گفتند که وضعیت زاهده وخیم است و او را به شفاخانه‌ی ولسوالی برده‌اند. زمانی که او را دیدم، وحشت‌زده بود. در آغوشش گرفتم و آرامش دادم. او گفت: ‘من آن را برنداشتم، پسرها برداشتند.’ داکتران از من خواستند که او را به شفاخانه‌ای در کابل ببرم، جایی که تحت عمل جراحی قرار گرفت.“
متأسفانه، تراژدی زاهده تنها یکی از بسیاری از رویداد مشابه در افغانستان است، کشوری که همچنان یکی از آلوده‌ترین مناطق جهان به ماین‌ها، مهمات منفجر نشده و مواد منفجره‌ی دست‌ساز رهاشده محسوب می‌شود. پس از چهار دهه جنگ، تهدید انفجار این مواد در سراسر کشور همچنان جان مردم را تهدید می‌کند، به ویژه برای خانواده‌هایی که پس از سال‌ها آوارگی به خانه‌هایشان بازمی‌گردند و کودکانی که ناآگاهانه با این اشیای مرگبار روبه‌رو می‌شوند.
در سال ۲۰۲۴، آمار ثبت شده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ نشان میدهد که ۴۳۴ کودک در میان افرادی بودند که در ۲۵۱ حادثه ناشی از اشکال مختلف مهمات انفجاری زخمی یا کشته شدند. این آمار بیش از ۷۶ درصد از کل قربانیان ثبت‌شده را شامل می‌شود، اما احتمالاً تعداد واقعی قربانیان بیشتر از این مقدار است.
نقشه فوق آلوده‌ترین مناطق افغانستان به مهمات منفجر نشده را نشان میدهد
“ماین‌ها و بقایای انفجاری جنگ نه تنها زندگی روزمره را مختل و توسعه اقتصادی را متوقف می‌کنند، بلکه منجر به فجایع دلخراشی، به‌ویژه در میان کودکان می‌شوند.” کاترینا ریتز، رئیس هیئت نمایندگی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در افغانستان میگوید.
او اضافه می‌کند:
“کاهش اخیر منابع و بودجه، تأثیر خود را بر تلاش‌های پاک‌سازی ماین‌ها و مهمات منفجر نشده گذاشته است. این موضوع جان افراد بیشتری را به خطر می‌اندازد و می‌تواند به فجایع بیشتری منجر شود. بسیار مهم است که جامعه بین‌المللی و نهادهای بشردوستانه از جوامع آسیب‌دیده در مقابله با پیامدهای آلودگی سلاح‌ها حمایت کنند. آی سی آر سی به ایفای نقش خود در این زمینه متعهد است.”
آگاهی از خطر ماین: حفاظت از جان مردم از طریق آموزش
در فاصله‌ی سالهای ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، آی سی آر سی با همکاری جمعیت هلال احمر افغانی، تعداد ۱۰۰ داوطلب را آموزش داد تا جلسات آگاهی از خطرات و رفتار ایمن را در پنج منطقه‌ی آلوده به ماین و مهمات منفجر نشده در سراسر افغانستان برگزار کنند.
“جنگ سلاح‌های منفجر نشده‌ی بی‌شماری را به جا گذاشته است که زندگی روزمره را به یک خطر دائمی تبدیل کرده است. من در جلسات آی سی آر سی شرکت کردم و یاد گرفتم که چگونه اشیای خطرناک را شناسایی کنم و از آنها دوری نمایم. حالا به اعضای خانواده‌ام آموزش می‌دهم که هرگز اشیای ناشناس را لمس نکنند و همیشه آنها را به مقامات گزارش دهند.” نقرالدین، پدر زاهده می افزاید.
نبود آگاهی درباره‌ی اشیای انفجاری ناشناس، یکی از چالش‌های اساسی است. “جلسات آموزشی یک نجات‌بخش برای جوامعی است که همچنان با بقایای مرگبار جنگ دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این جلسات به مردم کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه بگیرند، از اختلالات اقتصادی و اجتماعی بکاهند، و گزارش‌دهی و امحای ایمن مواد انفجاری را تشویق کنند.” فردریک فاوست، مسئول برنامه‌ی مقابله با آلودگی سلاح در آی سی آر سی میگوید.
زکیه محبی، یکی از داوطلبان برنامه آگاهی از خطرات و رفتار ایمن جمعیت هلال احمر افغانی از ولسوالی اندر، ولایت غزنی میباشد. (عکس: آی سی آر سی/محمد مسعود صمیمی)
زکیه محبی، داوطلب جمعیت هلال احمر افغانی از ولایت غزنی، به دلیل خطر جدی مهمات منفجر نشده در روستای خود پس از درگیری‌های گذشته، تصمیم گرفت به عنوان مربی برنامه آگاهی از خطرات و رفتار ایمن فعالیت کند.
او میگوید:
“افراد زیادی قربانی این خطرات پنهان شده اند. پس از شرکت در جلسات آموزشی ما، مردم متوجه می‌شوند که باید احتیاط جدی داشته باشند و هرگز اشیای ناشناس را لمس نکنند.”
کودکان یک جامعه در حال شرکت در جلسه‌ای با یک داوطلب برنامه آگاهی از خطرات و رفتار ایمن جمعیت هلال احمر افغانی درباره‌ی خطرات مواد انفجاری. (عکس: داوطلب جمعیت هلال احمر افغانی)
با حمایت آی سی آر سی، داوطلبان جمعیت هلال احمر افغانی در سال گذشته توانستند ۲۴۳,۰۰۰ نفر را در پنج منطقه آلوده با خطرات مواد انفجاری آشنا کنند. این افراد شامل، ۱۴۹,۰۰۰ کودک، ۴۶,۰۰۰ مرد و ۴۸,۰۰۰ زن میباشد. علاوه بر این، ۳۰۱ رهبر اجتماعی از مناطق پرخطر در دوره‌های تخصصی برنامه آگاهی از خطرات و رفتار ایمن شرکت کردند تا آموزش‌های خود را به اشتراک بگذارند و آگاهی بیشتری در سطح جوامع ایجاد کنند.
این فعالیت‌ها نقش حیاتی در پیشگیری از فجایع و کمک به جوامع افغانستان برای بازپس‌گیری زندگی‌شان بدون ترس دارد. این اقدامات شامل سایر تلاش‌های پیشگیرانه از جمله، کمپین‌های آگاهی‌دهی در شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های رادیویی محلی نیز میباشد. برآورد شده است که این کمپین‌ها در سال ۲۰۲۴ به حدود پنج میلیون نفر، از جمله در مناطق دورافتاده یا مناطقی که به دلیل سیلاب‌ها و رانش زمین در معرض خطر بیشتری هستند، دسترسی پیدا کرده‌اند.
حمایت پس از حادثه: بازسازی زندگی پس از فاجعه
تأثیر ویرانگر مهمات منفجر نشده تنها به انفجار اولیه محدود نمی‌شود، بلکه قربانیان و خانواده‌های آنان را با مشکلات عاطفی، جسمی، روانی-اجتماعی و مالی روبه‌رو می‌کند. برای کاهش این رنج‌ها، آی سی آر سی کمک‌های نقدی مستقیم و حمایت‌های اقتصادی را به افراد آسیب‌دیده ارائه میدهد. این کمک‌ها هزینه‌های اضطراری مانند تداوی مجروحین، هزینه‌های تدفین، بازتوانی طولانی‌مدت و فرصت‌هایی برای یک زندگی مستقل و رضایت‌بخش را پوشش میدهد.
قربانیان در هفت مرکز بازتوانی فیزیکی آی سی آر سی در سراسر افغانستان، خدمات اجتماعی و بازتوانی فیزیکی دریافت می‌کنند. این مراکز خدمات از جمله، اعضای مصنوعی، فیزیوتراپی، فرصت‌هایی برای ادغام اجتماعی از طریق ورزش و آموزش‌های حرفه‌ای، وام‌های کوچک بدون سود برای کمک به افراد دارای معلولیت جهت بازسازی زندگی و راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک را ارائه می‌دهند. در سال ۲۰۲۴، مراکز بازتوانی فیزیکی آی سی آر سی به ۶,۹۶۰ نجات‌یافته از انفجار ماین، از جمله ۲۵۳ بیمار جدید ثبت‌شده، خدمات ارائه کردند.
صالح محمد، جوان ۲۲ سالهای که در مرکز بازتوانی فیزیکی آی سی آر سی در کابل درمان می‌شود. (عکس: آی سی آر سی/محمد مسعود صمیمی)
صالح محمد، یک جمع‌آورنده فلزات قراضه از ناحیه دوازدهم شهر کابل، داستان خود را چنین بیان می‌کند، “وقتی با پایم یک شیء ناشناس را لمس کردم، ناگهان منفجر شد و زندگی‌ام را متلاشی کرد. پسرکاکایم مرا به شفاخانه برد، اما زندگی‌ام هرگز مثل قبل نشد – پایم را از دست دادم و دیگر نتوانستم برای خانواده‌ام کار کنم. حالا به همه می‌گویم: هرگز اشیای ناشناس را لمس نکنید. ممکن است بی‌ضرر یا حتی جالب به نظر برسند، اما می‌توانند کشنده باشند.”
پیش از مجروح شدن، صالح در تأمین معیشت خانواده ده‌نفره خود به پدر سالخورده‌اش کمک می‌کرد. اما اکنون سه ماه است که برای دریافت درمان و پای مصنوعی به مرکز بازتوانی فیزیکی آی سی آر سی در کابل مراجعه می‌کند و با حمایت آی سی آر سی، صالح در مسیر بازیابی استقلال و بازسازی آینده خود قرار دارد.
آگاهی از خطرات ماین: گامی به سوی آینده‌ای امن‌تر
در روز جهانی آگاهی از ماین و کمک به اقدامات ضد ماین، بار دیگر یادآور می‌شویم که تأثیرات جنگ تا مدت‌ها پس از پایان درگیری‌ها باقی می‌ماند و ماین‌ها و بقایای انفجاری جنگ همچنان جان جوامع را تهدید می‌کنند. شعار امسال – “آینده‌ای امن از همین‌جا آغاز می‌شود” – بر اهمیت اطلاع‌رسانی به جوامع درباره‌ی تشخیص خطرات و اتخاذ رفتارهای صحیح برای ایمنی بیشتر تأکید دارد.
علاوه بر این، گستردگی آلودگی تسلیحاتی در افغانستان نشان‌دهنده‌ی نیاز فوری به همکاری جامعه جهانی برای ارائه‌ی حمایت‌های فنی و مالی به‌منظور پاک‌سازی ماین‌ها و مهمات منفجر نشده است تا تأثیرات مخرب آنها کاهش یابد.